Հայ եկեղեցւոյ Խորհրդոց մատեանի պատմական հոլովոյթը. Հ. Մովսէս Վրդ. Տօնանեանի շաբաթական հաղորդաշարը (55)

ԾԵ. Հաղորդում

Այսօրուայ մեր հաղորդումի ընթացքին պիտի անդրադառնանք Աղթամարի և Հայոց Ընդհանրական Աթոռներու օրհասական տարիներուն:

Ծանր ժամանակներ էին թէ՛ Հայոց ընդհանրական Աթոռի և թէ՛ Աղթամարի կաթողիկոսութեան համար: 1118 թուին օրինակուած  ձեռագիր յիշատակարանին մէջ նշուած է, թէ այդ թուականին տեղի կ'ունենային ասպատակութիւններ` «անաւրէն ազգի Իսմաելի, որ կոչի թուրքման և մականուն Խարամիք, ի գեղապանծ գաւառս Վասպուրականի, եւ ըստ վաղուց որջացեալ եւ հնացեալ կատաղութեանն իւրեանց, զոր ունին ի վերա խաչապաշտաց, նորոգեալ ի վերա Տոսպ գաւառիս, զբազումս անողորմաբար եւ առ ի պաշտաւն մատուցանել կոտորեցին… Զառաջիկայն չգիտեմք, թէ զինչ է լինելոց… եմք յանտանելի հարկապահանջութեան եւ յառի եւ յաւարի»: Աղէտի մատնուած Վասպուրականի հայ բնակչութիւնը թէեւ ենթակայ էր խիստ ծանր հարկահանութեան, բայց գոնէ այդ գնով կը կարողանար գոյատեւել, պահպանել իր կրօնն ու ազգային դիմագիծը և հոգեւոր արժէքները:  

Աւելի անմխիթարական էր Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութեան վիճակը: Օտար ցեղերու յաճախակի յարձակումներու պատճառով՝ 1125 թուին, Գրիգոր Գ. Կաթողիկոսը հարկադրուած եղաւ իր նստավայրը Քեսունէն տեղափոխել Եդեսիոյ կոմսութեան կախեալ Վասիլ Պահլաւունիի Ծովք դղեակը: Բայց այդտեղ ալ ան հանգիստ չգտաւ: Ըստ Սմբատ Սպարապետի, թուրքերու ահից Գրիգոր Գ.ը և իր դասակիցները «ի Ծովք բերդն իւրեանց երկնչէին դադարել»:

Աւելի ուշ՝ 1470 թուին, գրիչներն իրենց թողած յիշատակարաններուն մէջ ուշագրաւ տեղեկութիւններ կը հաղորդեն Աղթամարի Կաթողիկոսութեան ենթակայ եկեղեցական վիճակներու (թեմերու) մէջ ստեղծուած դառնաղետ կացութեան մասին, թուրքմէնական ցեղախումբերու գերիշխանութեան ժամանակաշրջանին: Այդ ծանր ու օրհասական օրերուն, Աղթամարի Կաթողիկոսութիւնը կը պահպանէ իր եկեղեցական թեմերը։ 1475-ին, Վանա լիճի Կտուց կղզիին մէջ ձեռագիր օրինակող Խաչատուր գրիչը կը նշէ՝ «Չգիտեմք, թէ ինչ պիտի լինի Հայոց ազգիս։

Ի գայլոց միջիս շիւարեալ կանք ողորմելի…»: «Ի դառն և ի վշտալից ժամանակի, յորում կամք ընդ հարկի և ընդ ծառայութեան ազգին նետողաց», կը գրէ 1476 թուականին Աղթամարի մէջ Յայսմաւուրք արտագրող գրիչը։ Քիչ անց՝ 1480–1490-ական թուականներուն, Աղթամար կղզին քրտական ցեղախումբերու ասպատակութեանց կ'ենթարկուի ըստ Ատոմ գիրչի թողած յիշատակարանին, երբ այլակրօն իշխանութիւնները «բռնադատեն զամենեսեան զմանկունս եկեղեցւոյ դառնալ ի սնոտի և ի պատիր յոյսն իւրեանց… բազում եկեղեցիս տապալեցին և զխաչ և զԱւետարան նախատեցին»։

Միւս կողմէն՝ թուրքմէնները աւերածութեան կը մատնեն ամբողջ Վան գաւառը. յատկապէս այնտեղ եղած վանքերն ու եկեղեցիները: Այսպէս, Աղթամարի Աթոռին ենթակայ թեմերու բնակչութիւնը այսպիսի դժնդակ պայմաններուն մէջ, ապաւինելով Աղթամարի Աթոռին՝ որոշ չափով ապահովութիւն մը կը գտնէին, իսկ Հայոց ընդհանրական Աթոռն կը շարունակէր մնալ անհաստատ վիճակի մէջ, մատնուած աստանդական կացութեան. «ի դառն և ի չար ժամանակս … զոր բռնացեր են ի վերայ Հայոց ազգիս»։